İbn İshâk’ın es-Sîre’si ile Mukâtil b. Süleyman’ın et-Tefsîr’indeki Paralellik
Dr. Mehmetcan Akpınar
Tübingen Üniversitesi
(çev: Asım Sarıkaya)
Almanya Göttingen Üniversitesinde 2015 yılı Haziran ayında “İlk Dönem İslâm Tarihçiliğine Yeni Bakışlar” başlıklı bir atölye çalışması düzenlendi. Toplamda on yedi ilk dönem İslâm tarihi araştırmacısı ve uzmanının iştirak ettiği bu atölye çalışmasında; İslâm tarihi kaynaklarının tenkidi, yazarları ve Süryanice, Yunanca ve Antik Yakın Doğu kaynaklarıyla kontekst ederek Arapça kaynaklarını güvenirliği meseleleri ele alınmıştır. Bu çevirimiz söz konusu programın akabinde yayımlanan raporun, Dr. Mehmetcan Akpınar tarafından kaleme alınmış bölümüdür.
Mukâtil b. Süleyman (150/767)’ın et-Tefsîr’i 2/8. yüzyıl olarak tarihlenebilen esbâb-ı nüzûl gibi rivâyet tarzındaki pek çok materyal için esas bir kaynaktır. et-Tefsir’de yer alan çok sayıdaki rivâyet İbn İshâk (150/767)’ın es-Sîre’yle paralellik göstermektedir. Ancak Mukâtil bilgi kaynakları hususunda sessiz kalmıştır, dolayısıyla kaynakları bizim için meçhuldür. Bu yazı karşılaştırmalı kaynak analizi yaparak İbn İshâk ve Mukâtil’in rivâyetlerinin ortak kaynak olasılığını incelemektedir. Zaten daha önceki araştırmacılar bu iki kaynak arasında belirli paralellikler olduğuna işaret etmiştir. Nitekim John Wansbrouh, Mukâtil ve İbn İshâk’ın naklletiği Mekke müşrikleri ile Medineli Yahudi din adamları arasındaki diyalog rivâyetlerinin benzerliklerine dikkat çekmiştir. Benzer şekilde Harald Motzki, Mukâtil ve İshâk’ın Velîd b. Muğîre’nin hac mevsimlerinde Hz. Peygamber’i kötüleme planını kurmasını aktardığı rivâyetlerdeki birçok benzerliğin altını çizmiştir. Bu araştırmayı genişleterek Mukâtil ve İbn İsḥâk’ın diğerlerinden daha fazla birbirine benzerlik gösteren rivâyetlerini inceleceğim. Bu araştırmanın [tam metninde] Hz. Peygamber’in Kudüs’e gece yolcuğu (İsrâ), özellikle de Burak’ı betimleyen, tarif eden ve Hz. İbrahim, Hz. Musa ile Hz. İsa’nın fiziksel özelliklerinin detaylı karakterize eden çeşitli rivâyetleri üzerine yoğunlaşacağım. Bunların yanı sıra Ebû Bekr’in [isrâ meselesinde] Kureyş’le görüşmesi, konuşması ve daha sonra Hz. Peygamber’den gece yolculuğu hususunda detaylı bilgi almak için onun yanına gitmesi olayını ele alacağım.
Örneğin, Burak betimlemelerine dair klasik kaynakların geniş çaplı bir analizi şunu göstermiştir: Onun fiziksel görüntüsü hakkındaki bilgi sadece Basra kaynaklıdır ve özellikle Basralı müfessir Katâde b. Diâme (118/735)’nin rivâyetlerinde yer almaktadır. İbn İshâk’ın İsrâ olayını anlattığı rivâyetlerin de bu durumu kanıtladığını gösterebilirim. Çünkü onun Burak’ı betimleyen anlatıların ana kaynağı, Basra orjinli tefsir rivâyetleri, diğer bir deyişle Katâde’nin ve hocası Hasan el-Basrî (110/728)’nin nakillerinin birleşimidir. Ayrıca Mukâtil’in et-Tefsîr’inde çizilen Burak’ın fiziksel görüntüsü de benzerdir. Bu durum onun ve İbn İshâk’ın çalışması arasındaki diğer bir paralelliği meydana getirmektedir. Her ne kadar Mukâtil neredeyse hiçbir kaynağını zikretmemiş olsa da Katâde’ye ait rivâyetlerin olduğunu gösteren başka örnekler tespit edebilirim. Bu rivâyetler, onun Tefsîr’ine entegre edilmiş durumdadır.
Genel olarak benim bu çalışmam 2/8. Yüzyıl Basra orjinli tefsir materyali özellikle de hem Mukâtil’in hem de İbn İshâk’ın çalışmalarında Hasan el-Basrî ve Katâde’ye sıklıkla atfedilen rivâyetlerin rolünü incelemektedir. Böylece bireysel tefsir rivâyetleri ile onların almış olduğu yeni formlar arasındaki simbiyotik ilişki konusunu hem tefsir çalışmalarında hem de siyer literatüründe gündeme getirebilirim.
